Schilderij van koopman met slaaf, schilder onbekend (1750-1800). Bron: Rijksmuseum.
19 december, 2022
Na veel discussie heeft het kabinet besloten om (waarschijnlijk) vandaag, 19 december 2022, excuses aan te gaan bieden voor het Nederlandse slavernijverleden. Deze excuses zullen gepaard gaan met een herstelfonds waar tweehonderd miljoen euro in zit, en een slavernijmuseum dat in 2025 geopend zal worden. Ook zal de herdenking van het slavernijverleden gedurende het jaar 2023 centraal staan, omdat het dan 160 jaar geleden is dat de slavernij is afgeschaft. Echter is het een slecht plan dat de Nederlands overheid officiële excuses aan gaat bieden voor haar slavernijverleden.
Sebas Lammers is 21 jaar, komt uit IJsselstein en zit nu in het derde jaar van zijn bachelor Geschiedenis aan de Universiteit Utrecht. Eerder heeft hij zijn propedeuse behaald aan de School voor Journalistiek. Sebas is geïnteresseerd in de Vroegmoderne Tijd (waar hij een minor over volgt), de Nederlanden, en de negentiende eeuw. Ook ideeëngeschiedenis vindt hij boeiend.
Vanaf de oprichting van de West-Indische Compagnie (WIC) in 1621 nam de Nederlandse Republiek intensief deel aan de trans-Atlantische slavenhandel. Daarnaast participeerde de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) ook in bestaande Aziatische slavenmarkten. In de zeventiende en achttiende eeuw bereikte de Nederlandse slavenhandel zijn hoogtepunt. Uiteindelijk markeerde het jaar 1863 (alhoewel sommigen het jaar 1873 aanwijzen) de afschaffing van de slavernij, nadat steeds meer Nederlanders hun bedenkingen kregen bij deze praktijk. Volgens de Zeeuwse Ankers heeft de Republiek ongeveer zeshonderdduizend Afrikaanse slaven verhandeld. Historicus Matthias van Rossum neemt daar de Aziatische slavenhandel in mee en komt op zelfs meer dan een miljoen uit.
We mogen onze ogen niet sluiten voor de barre leefomstandigheden van slaven. Ze konden hard gestraft worden en werden tijdens de overzeese reis van Afrika naar Amerika op elkaar gepropt. Moreel verwerpelijk is slavernij zeker: het is een zwarte bladzijde uit de Nederlandse geschiedenis. Desondanks acht ik officiële overheidsexcuses niet nodig.
Wie, wat en waarom eigenlijk?
Allereerst zijn deze excuses niet nodig, omdat de gebeurtenissen meerdere generaties terug plaatsvonden en er geen slaven, of kinderen van slaven, meer in leven zijn. Je kunt je dus afvragen aan wie de Nederlandse staat precies zijn verontschuldigingen moet aanbieden. Verder kunnen officiële excuses een stap zijn richting herstelbetalingen, en we zien nu al dat vele belangenorganisaties hier in een eisenpakket op hameren. Deze kant moeten we als Nederland niet opgaan, alleen al vanwege de argumenten dat het ontzettend lastig is te bepalen wie recht heeft op herstelbetalingen en dat deze nazaten zelf niet te lijden hebben gehad onder de slavernij.
Bovendien lijkt dit eisenpakket niet enkel over het slavernijverleden te gaan, maar wordt de zaak opgerekt. Zo moet er volgens sommige van deze organisaties, naast een herstelfonds voor nazaten en ‘zwarte culturele instellingen’, een verbod komen op Zwarte Piet in het publieke domein. Ook moeten schulden van Suriname en de Caraïbische eilanden worden kwijtgescholden. Daarbovenop zullen diezelfde belangenorganisaties excuses van minister van Rechtsbescherming Franc Weerwind niet accepteren, omdat hij zelf een nazaat is van slaven. Volgens Johan Roozer van het Surinaamse Nationaal Comité Herdenking Slavernij moet een ‘wit persoon’ excuses aanbieden. De achtergrond van de minister is kennelijk belangrijker dan de staatsrechtelijke functie die hij vervult. Al deze eisen zijn randzaken, maar heeft de Nederlandse staat wel over zichzelf afgeroepen door mee te gaan in het narratief van excuses.
Voorts is de meerderheid van Nederland, namelijk 55 procent tegenover 31 procent, tegen officiële excuses. Dit blijkt uit onderzoek van peilingbureau I&O Research uit begin 2021. De tegenstanders van excuses halen verschillende argumenten aan. Zo vinden ze dat de Nederlandse overheid geen excuses kan aanbieden voor daden van generaties ver voor hen, en vragen ze zich af waar dit dan eindigt. Het verleden zit immers vol ellende waar de staat zich voor kan excuseren; denk hierbij aan horigheid of kinderarbeid.
Als de overheid excuses aanbiedt namens Nederland, dan doet dat het ook namens de Nederlandse bevolking. Immers, de door het volk gekozen Tweede Kamer heeft hier goedkeuring aan gegeven. Desondanks blijkt uit de bovenstaande peiling dat de meerderheid van de Nederlandse bevolking hier simpelweg niet achter staat. Er is geen enkele reden om voor de minderheid te zwichten. Bovendien is er al erkenning voor deze nare geschiedenis. Niemand in dit land ontkent dat het is gebeurd en niemand staat erachter. Sterker nog, de Nederlandse overheid heeft in 2013 al berouw getoond voor het slavernijverleden.
Moraal verandert, mensen ook
Voorstanders van excuses stellen dat de huidige regering staatsrechtelijk verantwoordelijk is en dus wel degelijk officiële excuses kan aanbieden. Toch is dat zwak, omdat deze overheid dit alleen in naam is, terwijl de huidige overheid er heel anders uitziet dan 160 jaar geleden toen de slavernij werd verboden. Zo was de grondwet pas vijftien jaar oud, kende Nederland een districtenstelsel en had enkel de mannelijke bovenlaag stemrecht. Laat staan hoe de politiek eruitzag in de tijd dat de slavernij werd ingevoerd.
Bovendien moet je ook slavernij in de context van de tijd bekijken om het te kunnen beoordelen. Er was enig verzet in Nederland en Europa, maar desondanks was het een veelvoorkomende praktijk in de vroegmoderne tijd en ook in voorgaande periodes. We moeten niet onze huidige morele kwalificaties plakken op het verleden; de mensen van toen hadden simpelweg andere opvattingen. Men moet tevens niet vergeten dat slavernij niet uniek was aan de Westerse beschaving en geschiedenis. Westerse mogendheden profiteerden zelfs van reeds bestaande Afrikaanse en Aziatische slavenmarkten. Vrijwel iedere samenleving handelde in slaven. Zo heeft de Arabische wereld volop in slaven gehandeld, inclusief in Europeanen. Denk hierbij aan de Barbarijse zeerovers. Zij hebben in de periode 1520-1830 tussen de 740.000 en 760.000 Europeanen tot slaaf gemaakt. Wat het Westen, en specifiek West-Europa, daarentegen uniek maakt, is dat zij de slavernij als eerste afschafte en het moreel verwerpelijk vond. Sterker nog, na de afschaffing door het Westen intensifieerde de slavenhandel in Afrika.
Tenslotte wil ik benadrukken dat het slavernijverleden serieuze aandacht moet krijgen op scholen, en dat het goed onderzocht dient te worden. Maar officiële excuses door de Nederlandse overheid zijn overbodig en onverstandig, vanwege de principiële vraag waar dit dan eindigt. Hiermee ligt immers de weg open voor excuses op andere terreinen. Zo blijkt nu al dat tal van belangenorganisaties op de deur kloppen en op het momentum willen meeliften om randzaken door te drukken. We moeten als Nederland niet meegaan in deze vruchteloze slachtoffercultuur. Het is zaak te leren van het verleden en vooruit te kijken.